Συμπονετικός ή άκαρδος; Σωστός ή κάθαρμα; Αγαθός ή πονηρός; Λέξεις oi οποίες εκφράζουν 2 χαρακτηριστικές ταμπέλες που οι άνθρωποι τείνουν να κολλάνε στα άτομα που γνωρίζουν. Μια βασική ψυχολογική ανάγκη που νοιώθει ο κόσμος για να κατατάξει τους υπόλοιπους σε παρατάξεις και σαν αποτέλεσμα να ταιριάξει κάπου και συγχρόνως να προστατευτεί καλύτερα. Όλες αυτές οι λέξεις, συνήθως ανάγονται σε 2 έννοιες: Καλός ή Κακός;
2 έννοιες οι οποίες δεν έχουν καμία αντικειμενική βάση. Είναι τόσο άπιαστες και αόριστες που ο καθένας τις χρησιμοποιεί πια, όπου τον βολεύει. 2 έννοιες απάτη.
“Δεν υπάρχει καλό και κακό. Υπάρχουν μόνο εκφράσεις εγωισμού.”
Είναι μια πρόταση που λέει το ζουμί των σκέψεων μου μέσα σε λίγες λέξεις, άλλα ίσως χρειαστεί μια περαιτέρω ανάλυση για να γίνει κατανοητή.
Τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος είναι “καλός”;
Η καλοσύνη, σαν ταμπέλα, μπαίνει πάντα υποκειμενικά και σύμφωνα με τις εμφανείς πράξεις που βλέπουμε από κάποιον. Αυτές σχεδόν πάντα είναι αποδεκτές ή όχι ανάλογα με την ηθική της κοινωνίας που ζούμε άλλα υπάρχει ένα σύνολο πράξεων οι οποίες είναι πάντα αποδεκτές. Συνήθως αποκαλούνται αλτρουιστικές.
Κανείς δεν αντιτίθεται όταν κάποιος προσφέρει χωρίς αντάλλαγμα. Δεν έχω δει κάποιον να παραπονιέται επειδή ο διπλανός του προσφέρει σε εράνους και κανείς δεν πρόκειται να πει κακή κουβέντα εναντίων των γιατρών χωρίς σύνορα πχ. Δεν έχει σημασία ποιος και από πού είσαι, κάποιον που φέρεται αλτρουιστικά είναι δύσκολο έως απίθανο να τον αντιπαθήσεις, εκτός και εάν οι πράξεις του πάνε, για κάποιο λόγο, ενάντια στα συμφέροντα σου.
Τώρα σκέψου, ποιους ανθρώπους θεωρείς “Καλούς”; Μήπως είναι αυτοί οι οποίοι προσφέρουν χωρίς να ζητάνε αντάλλαγμα; Και δεν μιλάω μόνο για υλική προσφορά η οποία, ας είμαστε ειλικρινείς, είναι οι πιο εύκολες, άλλα και για την πνευματική υποστήριξη, την πραγματική φιλία αν το θες, και γενικά το να δίνεις κάτι που δεν σου περισσεύει.
Μην κάνεις λάθος, οι “καλοί” δεν είναι οι ηθικοί. Η ηθική είναι εντελώς υποκειμενική στην κοινωνία και την κουλτούρα του κάθε λαού και μερικές φορές (αν όχι πάντα) λαθεμένη. Ο Χίτλερ ήταν πολύ ηθικός και αυτό ήταν και ένας λόγος για τον οποίο εκλέχθηκε – δημοκρατικότατα παρακαλώ.
Καλός δεν είναι επίσης ούτε ο δουλοπρεπής. Μπορεί να τον βλέπεις και να νομίζεις ότι είναι καλός άνθρωπος επειδή δεν σου πάει κόντρα, άλλα τις περισσότερες φορές ένα τέτοιο άτομο κρύβει μέσα ένα υποχθόνιο μίσος που απλά περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να εκραγεί.
Όχι. Απλά σκέψου ποια άτομα, τα οποία ξέρεις πολύ καλά, θεωρείς πραγματικά “καλούς”. Πιστεύω ότι θα φτάσεις στο ίδιο συμπέρασμα με ‘μενα.
Απο την άλλη πλευρά τώρα. Ποιόν αποκαλούμε αλήτη, άκαρδο, σκατόψυχο, κακό; Μα φυσικά αυτόν ο οποίος είναι στυγνός εγωιστής έτσι δεν είναι; Κάποιον ο οποίος κοιτάει το συμφέρον του και “Πατάει επί πτωμάτων” ας πούμε.
Πρώτα όμως σκέψου και κάτι άλλο: Υπάρχει άνθρωπος που θα αποκαλέσει εκούσια τον εαυτό του “Κακό”; Δεν το πιστεύω, εκτός και εάν έχει κάποια ψυχολογική ασθένεια.
Όμως εάν ο ίδιος ο άνθρωπος δεν κάνει αυτά που κάνει από “κακία” τότε γιατί τα κάνει; Αυτά τα άτομα δικαιολογούν τον εαυτό τους με διάφορους τρόπους ώστε να μην χρειάζεται να αντιμετωπίσουν αυτό που έχουν καταντήσει. Μπορεί να εξηγηθούν με φράσεις όπως “Είναι ένας σκληρός κόσμος και πρέπει να είμαι σκληρός για να επιβιώσω” ή “Το φέρομαι έτσι γιατί όλοι θα φερόντουσαν έτσι εάν είχαν την ευκαιρία” κ.ο.κ. ουσιαστικά, λέγοντας ψέματα στον αυτό τους.
Στην τελική, δεν θεωρούν τον εαυτό τους “κακό”, άλλα “Ρεαλιστή”, “Έξυπνο” και άλλες ανάλογες λέξεις.
Αυτά τα άτομα δεν μπορούν να συνηδειτοποιήσουν πως τους βλέπει ο υπόλοιπος κόσμος και ακόμα και όταν η εξωτερική πραγματικότητα εμφανιστεί μπροστά τους, το αποκαλούν ζηλεία ή παρεξήγηση. Φυσικά το γεγονός ότι αυτοί είναι συνήθως και οι άνθρωποι που ανεβαίνουν ψηλά κάνει την συνειδητοποίηση αυτή ακόμα πιο δύσκολη. Δυστυχώς η δύναμη θεωρείται αγαθό και αυτό τείνει να κάνει τον περισσότερο κόσμο να θεωρεί τον τρόπο με τον οποίο έφτασε εκεί ανεκτό, αν όχι αποδεκτό. Είναι μια άτυχη συγκυρία το ότι στην κοινωνία θεωρείται ύψιστο αγαθό ένα το οποίο μπορείς να το αποκτήσεις καταπατώντας τον υπόλοιπο κόσμο.
Το αστείο της υπόθεσης είναι ότι όλος ο κόσμος ξέρει με τι μέσα κάποιος μπορεί να αποκτήσει δύναμη άλλα κάνει, στην κυριολεξία…την πάπια, μέχρι φυσικά η πραγματικότητα να ξεσκεπαστεί και μετά να μπορεί να το παίξει έκπληκτος (σκάνδαλο είναι η τρέντυ λέξη), και να ξεκινήσει το λιθοβόλημα.
Άλλα ξεφεύγω…
Δεν υπάρχουν λοιπόν μαυροφορεμένοι μουστακαλήδες που κλωτσάνε κουταβάκια και δένουν άμοιρες κορασίδες στις γραμμές του τρένου. Υπάρχουν όμως άτομα τα οποία θέλουν “απλά” να αποκτήσουν πλούτη, φήμη, εξουσία κοκ, με κάθε τρόπο και είναι διατεθειμένα να λυγίσουν τους κανόνες που και που, ώστε να πάνε μπροστά. Στην πραγματικότητα, δεν κάνουν τίποτα περισσότερο από το να ακολουθούν τον εγωισμό τους, ο οποίος είναι που απαιτεί τα προαναφερθέντα. Είναι πολύ αργά όταν ανακαλύπτουν ότι τα κέρδη αυτά έχουν κούφιο πυρήνα, άλλα αυτό είναι άσχετο με το θέμα μας.
Κάποιος λοιπόν δεν είναι κακός άλλα εγωιστής και όσο περισσότερο εγωιστής είναι, όσο περισσότερα θέλει να αποκτήσει για τον εαυτό του, τόσο πιο εύκολο του είναι να αγνοήσει τον υπόλοιπο κόσμο για να το επιτύχει. Να γίνει στυγνός, με μια λέξη.
Όσο πιο στυγνός εγωιστής είναι κάποιος λοιπόν, τόσο πιο πολύ φαίνεται στους υπόλοιπους αυτό και εξού ο λόγος που βάζουν τις κλασσικές ταμπελίτσες. Απλά δεν μπορούν να συνηδειτοποιήσουν ότι αυτά που κάνει, δεν είναι γιατί θέλει το κακό τους άλλα γιατί θέλει το δικό του καλό περισσότερο απ’ όλα τ’ αλλα.
Συμπερασματικά λοιπόν, όσο πιο αλτρουιστής είναι κάποιος, τόσο πιο “καλός” και το αντίθετο ακριβώς ισχύει για τον εγωισμό.
Το Καλό/Κακό λοιπόν ανάγεται σε Αλτρουισμό/Εγωισμό.
Που μας φέρνει στο επόμενο κεφάλαιο.
Δεν υπάρχει αλτρουισμός
Ο αλτρουισμός τι υποδηλώνει; Μα το να προσφέρεις χωρίς να περιμένεις να κερδίσεις κάτι από αυτό φυσικά. Εδώ όμως βρίσκεται και η παγίδα. Πάντα κερδίζεις κάτι με τις πράξεις σου, απλά αυτό το κάτι δεν είναι πάντα υλικό. Αυτό που κερδίζεις είναι συναίσθημα.
Δεν νιώθεις καλά όταν κάνεις μια κλασσική “καλή” πράξη; Μπορεί να μην κέρδισες κάτι χειροπιαστό από αυτήν άλλα σου ανέβασε την ψυχολογία το να σκέφτεσαι ότι βοήθησες κάποιον, έτσι δεν είναι; Έτσι είναι, γιατί αλλιώς δεν θα το έκανες εξ’ αρχής.
Ο Αλτρουισμός σου λοιπόν είναι ψεύτικος γιατί κερδίζεις κάτι, κάτι που τονώνει την ψυχοσύνθεση σου, συναισθήματα σου, τον εγωισμό σου…
Είναι απλά μια διαφορετική έκφραση του εγωισμού. Παραδόξως, είναι και η μόνη μορφή του, η οποία είναι κοινωνικά αποδεκτή.
Πραγματικός αλτρουισμός μπορεί να υπάρξει μόνο με περιορισμούς, πχ μόνο σε υλιστικό επίπεδο’ οπού και θεωρείσαι έτσι γιατί δεν περιμένεις κάποιο αντάλλαγμα. άλλα όχι γενικά και αντικειμενικά.
Όλοι έχουμε ένα σκοπό για τον οποίο κάνουμε ό,τι κάνουμε, και ο υπέρτατος σκοπός μας είναι ο εαυτούλης μας. Άλλοι νιώθουν ολοκληρωμένοι μέσα στα υλικά αγαθά, άλλοι μέσα στην αγάπη των συνανθρώπων τους κοκ. Οι ίδιες οι εκφράσεις εγωισμού δεν είναι κατακριτέες άλλα ο τρόπος με τον οποίον τις αποκτάς είναι. Γι’ αυτό και θεωρώ τον αλτρουισμό την ανώτερη έκφραση από αυτές και θεωρώ ότι ο κόσμος θα ήταν πολύ καλύτερος εάν την είχε σαν υπέρτατη αρετή.
Σε μια κοινωνία όμως η οποία βασίζεται στην πλεονεξία για να λειτουργήσει (Καπιταλισμός), ο αλτρουισμός είναι για τους πολύ λίγους, τους “αθώους” και “αγαθούς”…
Εδώ είναι και ο βασικότερος λόγος για τον οποίο υποστηρίζω την φιλοσοφία του Open Source λογισμικού. Βασίζεται πάνω σε αρχές με τις οποίες συμφωνώ.
Δεν υπάρχει καλό και κακό λοιπόν, υπάρχουν μόνο εκφράσεις εγωισμού.
Το καλό και το κακό
Γιατί κάποιες φορές συμπεριφερόμαστε ενάρετα και άλλες γινόμαστε απίστευτα κακοί; Είναι θέμα ήθους ή τρέλας;
Οι όψεις του διαβόλου
Υπερφυσική οντότητα, προϊόν ασθένειας του νου ή αποτέλεσμα ανυπακοής στον Θεό; Έπειτα από χιλιετίες συζητήσεων, η ύπαρξη του κακού παραμένει ένα άλυτο πρόβλημα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα εκδήλωσης του κακού είναι η περίπτωση του Άλεξ, του παιδιού που εξαφανίστηκε κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες στη Βέροια. Αλλά και οι συνεχιζόμενοι πόλεμοι, τα βασανιστήρια, τα εγκλήματα που αιματοκυλούν τον πλανήτη είναι επίσης εκφάνσεις του κακού.
Ανεπιθύμητο
Μπροστά σε γεγονότα όπως αυτά, αναρωτιέται κάποιος αυθόρμητα: τι είναι το κακό; Γιατί υπάρχει; Από τι καθορίζεται; Ο άνθρωπος είναι στ’ αλήθεια τόσο μοχθηρός; Και γιατί; Οι απαντήσεις είναι πολλές και όχι πάντα πειστικές. Για κάποιους φιλοσόφους, όπως για τον Σωκράτη, το κακό είναι απλώς άγνοια, η ανικανότητα κάποιου να καταλάβει τι είναι το καλό. Για άλλους, όπως για τον Χέγκελ, το κακό είναι το άλλο πρόσωπο του καλού, και, μάλιστα, είναι χρήσιμο. Πολλές θρησκείες, αντίθετα, μιλούν για ένα απόλυτο, υπερφυσικό κακό: τον διάβολο. Οι θεολόγοι όμως δυσκολεύονται να συμφιλιώσουν την ύπαρξη αυτού του κακού με έναν καλό Θεό. Διάσημο έχει μείνει το δίλημμα του έλληνα φιλόσοφου Επίκουρου (342-270 π.Χ.) για τη θεία δίκη: «Ο Θεός, ή θέλει να εξαφανίσει τα κακά και δεν μπορεί ή μπορεί και δεν θέλει ή ούτε θέλει ούτε μπορεί. Αν θέλει και δεν μπορεί, είναι ανίσχυρος: αυτή δεν είναι ιδιότητα του Θεού. Αν μπορεί και δεν θέλει είναι φθονερός, κάτι που ομοίως είναι αντίθετο στον Θεό. Αν ούτε θέλει ούτε μπορεί, είναι φθονερός και ανίσχυρος, άρα δεν είναι Θεός. Η περίπτωση του να θέλει και να μπορεί είναι η μόνη που αρμόζει στον Θεό. Από πού προέρχεται λοιπόν η ύπαρξη των δεινών και γιατί ο Θεός δεν τα εξαφανίζει;».
Ο ορισμός που ικανοποιεί τους πάντες είναι ο εξής: το κακό είναι το αντίθετο του καλού, δηλαδή ό,τι δεν είναι επιθυμητό. «Μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θα ήθελες να κάνουν σε σένα», λέει ο χρυσός κανόνας, παρών σε όλες τις θρησκείες (βλ. σελ.…). Το κακό είναι ό,τι δεν επιθυμούμε για τον εαυτό μας. Και φαίνεται δύσκολο να τολμήσουμε κάποιον πιο ακριβή ορισμό. Ακόμη και η δολοφονία, το χειρότερο ίσως κακό, σε κάποιες φάσεις της ιστορίας θεωρήθηκε ως καλό. Έγιναν επίσης -και υπάρχει κίνδυνος να γίνουν και σήμερα- αιματηροί πόλεμοι που ονομάστηκαν «ιεροί». Σήμερα, κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι, ηθολόγοι και οπαδοί της θεωρίας της εξέλιξης προσπαθούν να μελετήσουν το κακό με τρόπο επιστημονικό, αλλά δεν αξιώνουν να καταλήξουν σε καθολικούς ορισμούς, επιδιώκουν κυρίως να καταλάβουν γιατί υπάρχει. Η ιατρική έφτασε στο συμπέρασμα ότι πολύ συχνά η βία μπορεί να οφείλεται σε νοητική ασθένεια. Ο Ιρενάους Άιμπλ Άιμπεσφελτ, ηθολόγος του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ στη Γερμανία, θεωρεί το καλό και το κακό, τον αλτρουισμό και τον εγωισμό έμφυτες συμπεριφορές του ανθρώπου, αποτέλεσμα εκατομμυρίων ετών εξέλιξης. Πρόκειται για έναν συνεχή αγώνα ανάμεσα στο ένστικτο για την κατοχή και την υπεράσπιση του εδάφους μας και στο κοινωνικό ένστικτο της συνεργασίας.
Φταίει η ανισότητα;
Αυτές οι δύο τάσεις συνυπάρχουν στον άνθρωπο σε μια λεπτή ισορροπία, όπως έφερε στο φως και η λογοτεχνία, ξεκινώντας από το μυθιστόρημα του Λούις Στίβενσον Ντόκτορ Τζέκιλ και Μίστερ Χάιντ, όπου σε ένα και μόνο σώμα συνυπάρχουν δύο ψυχές που βρίσκονται σε συνεχή διαμάχη. «Για να υπερισχύσει ο αλτρουισμός», εξηγεί ο Στέβαν Χάρναντ, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κεμπέκ στο Μόντρεαλ, «είναι ανάγκη να ικανοποιούνται οι πρωταρχικές ανάγκες, όπως το νερό, η τροφή, το κατάλυμα και η σεξουαλικότητα». Με λίγα λόγια, υπό άριστες συνθήκες είμαστε όλοι αλτρουιστές. Στις βόρειες κοινωνίες, όπου η ευημερία κατανέμεται ισομερώς και συμβαίνουν λιγότερες αδικίες, υπάρχει και λιγότερο κακό. Αντίθετα, εκεί όπου διατίθενται λιγότεροι πόροι και το μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού ζει στην ανισότητα, υπάρχει μεγαλύτερο περιθώριο για κλοπές και εγκληματική συμπεριφορά.
Απόψεις
Το κακό είναι σχετική έννοια. Πολύ συχνά δεν είναι αποτέλεσμα μιας ορισμένης επιλογής, αλλά προϊόν μιας άποψης. Κάποιος διαπράττει το κακό νομίζοντας ότι πράττει άριστα. Σφάλλει, βέβαια. Ένα παράδειγμα αποτελεί η 11η Σεπτεμβρίου 2001. Ο δυτικός κόσμος περιέγραψε ό,τι συνέβη ως μια ξεκάθαρη πράξη κακού. Εντούτοις, εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο γιόρτασαν την ίδια μέρα ως τη νίκη του καλού εναντίον του «αμερικανού σατανά», όπως το είχε διατυπώσει ο θρησκευτικός και πολιτικός ηγέτης Αγιατολάχ Χομεϊνί. Το παράδοξο είναι ότι, πιθανώς, ακόμη και ο Μπιν Λάντεν θα είχε καταδικάσει αυτή την επίθεση με λόγια παρόμοια με του Μπους, αν την είχε υποστεί ο ίδιος.
Η ιστορία επαναλαμβάνεται
Στην ανθρώπινη ιστορία οι πράξεις μοχθηρίας επαναλαμβάνονται και, όταν η κοινή γνώμη αλλάζει, αναρωτιόμαστε πώς μπόρεσαν να συμβούν. Όπως οι Γερμανοί που, μετά τον πόλεμο, αναρωτιόντουσαν πώς μπόρεσαν να εξολοθρεύσουν τους Εβραίους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αλλά δεν είναι αυτός ο μοναδικός μύθος για το κακό. Οι πρόσφατες ανακαλύψεις δείχνουν ότι για το κακό υπάρχουν πολλές λανθασμένες πεποιθήσεις. Ο Ρόι Μπαουμάιστερ, κοινωνικός ψυχολόγος του Πανεπιστημίου της Φλόριντα, μελετητής της βίας, σεξουαλικής, μεταξύ συζύγων ή στις συμμορίες, τονίζει: «Το πρώτο πράγμα που πρέπει να ξέρουμε είναι ότι όλοι είμαστε δυνητικά ικανοί να συμπεριφερθούμε με τρόπο που οι άλλοι θεωρούν άσχημο, σκληρό, ελεεινό, αποτρόπαιο. Εξαρτάται από τις περιστάσεις και από το πώς ερμηνεύουμε την κατάσταση».
Βλαβερές πεποιθήσεις
Άλλοι μύθοι; Ιδού: 1. Δεν είναι αλήθεια ότι το κακό είναι πάντα ηθελημένο και σκόπιμο. Φαίνεται μεν έτσι από την πλευρά του θύματος, αλλά όποιος το διαπράττει έχει πάντα μια δικαιολογία. 2. Δεν είναι αλήθεια ότι το κακό διαπράττεται για την άντληση ικανοποίησης. Κανείς δεν διαπράττει μοχθηρές πράξεις για την ευχαρίστηση ότι ενήργησε με κακία. 3. Το θύμα του κακού δεν είναι πάντα καλό και αθώο. Όπως στα διαζύγια, έτσι και στο κακό τα εμπλεκόμενα μέρη είναι δύο, το θύμα και ο θύτης. Ακόμη και οι αλήθειες τους είναι δύο. 4. Το κακό διαπράττεται από άτομα όμοια με μας. 5. Το κακό δεν είναι προπατορικό αμάρτημα και δεν είναι έμφυτο στον άνθρωπο. 6. Οι μοχθηροί άνθρωποι δεν διαπράττουν κακές πράξεις για να ενισχύσουν την αυτοεκτίμησή τους. 7. Ο χειρότερος όμως μύθος είναι εκείνος του άδολου κακού: συχνά το κακό φαίνεται δίκαιο σε αυτόν που το διαπράττει. Έτσι, λοιπόν, η κακοποιημένη γυναίκα το άξιζε, ο γείτονας είναι ταραξίας, η βιασμένη κοπέλα δεν έφερε πολλές αντιρρήσεις. Και οι επενδυτές μιας επιχείρησης που χρεοκόπησε ήταν απλώς ανόητοι.
Όλοι αισθανόμαστε καλοί
Κανείς δεν αισθάνεται κακός. Ίσως επειδή, όπως εξηγεί ο Άλμπερτ Μπαντούρα, καθηγητής ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, οι ηθικοί κώδικες των ατόμων είναι πολύ λιγότερο αυστηροί από όσο νομίζαμε. Αυτό συμβαίνει επίσης γιατί ο άνθρωπος στο παρελθόν, για να επιβιώσει, αναγκάστηκε συχνά να παραβλέψει την ηθική. «Μερικές φορές η επιβίωση απαίτησε απάνθρωπες πράξεις», λέει ο Μπαντούρα. Εξάλλου, όπως υποστηρίζει ο Άιμπλ Άιμπεσφελτ, ένα απαραίτητο βήμα είναι, για παράδειγμα, η δαιμονοποίηση του εχθρού. Για να γίνουμε σκληροί μαζί του πρέπει να πειστούμε ότι δεν μοιάζει με εμάς, ότι είναι ένας δαίμονας, μια προσωποποίηση του κακού. Μερικές φορές αρκεί η κατάλληλη προπαγάνδα. Ο Τζορτζ Σιλβέστερ Βίρεκ ήταν ποιητής και συγγραφέας, αλλά πάνω απ’ όλα ήταν προπαγανδιστής φιλοναζιστής, πολιτογραφημένος Αμερικανός. Στο βιβλίο του Spreading germs of hate (Σκορπίζοντας το σπέρμα του μίσους) εξηγεί ότι αν δώσεις σε έναν προπαγανδιστή κάτι να μισήσει, μπορεί μέσα σε 24 ώρες να σου οργανώσει μια εκστρατεία ικανή να προκαλέσει δυνατά συναισθήματα στους περισσότερους ανθρώπους.
Προκαλούν τον φόβο για να πείσουν
Το πιο αποτελεσματικό από αυτά τα συναισθήματα είναι ο φόβος και μοναδικός σκοπός της προπαγάνδας είναι να τον προκαλέσει. Πώς λειτουργεί; Το εξηγεί ο Τζέισεκ Ντέμπεκ του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, ο οποίος μελετά τις συνέπειες του φόβου στον εγκέφαλο. «Ο φιλόσοφος Τόμας Χόμπς ήταν πεπεισμένος ότι όταν κάποιος ελέγχει τους ανθρώπινους φόβους, ελέγχει την κοινωνία, την έχει υπό την εξουσία του. Ο φόβος και τα συναισθήματα με τα οποία συνδέεται επηρεάζουν από τη φύση τους την κοινωνική μας ζωή και την ψυχολογία μας, πριν ακόμη φτάσουμε στο σημείο να τα ελέγχουμε συνειδητά. Το να εμπνέουμε φόβους για πολιτικούς σκοπούς μπορεί να έχει έντονες και διαρκείς συνέπειες. Και πολύ συχνά η πολιτική, εθνική και διεθνής, αντί να μειώνει τον φόβο, τον εκμεταλλεύεται για τους δικούς της σκοπούς», λέει ο Ντέμπεκ. «Ο φόβος συνδέεται με το ένστικτο της επιβίωσης, εμφανίζεται όποτε νιώθουμε ότι απειλούμαστε και πρέπει να αντιδράσουμε, να αμυνθούμε».
Μεταδοτική ασθένεια
Έπειτα, ο σπόρος που έχει φυτευτεί, αναπαράγεται. «Ο πόλεμος είναι μεταδοτικός, επεκτείνεται από τον έναν πολιτισμό στον άλλον», εξηγεί η Μπάρμπαρα Ερενράιχ, κοινωνιολόγος του πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϊ. «Και όταν ο κύκλος της βίας αρχίσει, δεν είναι πια εύκολο να τον σταματήσουμε». Οφθαλμόν αντί οφθαλμού! Όταν οι άνθρωποι φοβούνται, η συναισθηματική τους κατάσταση ευνοεί απλουστεύσεις, αποφάσεις που στηρίζονται σε στερεότυπα, συνοπτικές κρίσεις, αυτόματες αντιδράσεις που μας κάνουν να βλέπουμε στους άλλους λάθη ή σκοτεινές προθέσεις. Αυτή είναι η «κοινοτοπία του κακού», όπως την αποκάλεσε η φιλόσοφος Χάνα Άρεντ. Και, δυστυχώς, το κακό δεν θέλει πολύ για να εκδηλωθεί.
Γιατί είμαστε καλοί
Δεν είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως αρπακτικό. Όταν ικανοποιήσει όλες τις βασικές ανάγκες του, γίνεται καλός Σαμαρείτης.
Μια κοπέλα πέφτει στον δρόμο και εσείς σταματάτε για να τη βοηθήσετε. Στο τραμ, σηκώνεστε για να παραχωρήσετε τη θέση σας σε έναν ηλικιωμένο. Αν γίνετε μάρτυρες ενός ατυχήματος με τραυματίες, καλείτε το ασθενοφόρο. Υπάρχουν επίσης και οι ηρωικές πράξεις, που θέτουν σε κίνδυνο την ζωή μας. Για παράδειγμα, όταν βουτάει κάποιος σε μια διώρυγα για να σώσει κάποιον που πνίγεται ή όταν κατεβαίνει έναν γκρεμό για να ανασύρει έναν τραυματισμένο εκδρομέα. Πιθανότατα έχετε πρωταγωνιστήσει σε πράξεις όπως αυτές, και δεν αποτελείτε εξαίρεση. Βοηθάτε τους άλλους, και το κάνετε επειδή συμπάσχετε και ενδιαφέρεστε. Πολλοί θεωρούν ότι η εξέλιξη ευνόησε περισσότερο τον εγωισμό από τον αλτρουισμό. Υποστηρίζουν, δηλαδή, ότι η εγωιστική συμπεριφορά ευνοεί περισσότερο από την αλτρουιστική συμπεριφορά τη δική μας επιβίωση και των απογόνων μας (των γονιδίων μας). Αλλά δεν είναι έτσι. Στην πραγματικότητα, ο αλτρουισμός, όταν δεν είναι ατομικός αλλά αποτελεί κανόνα της κοινωνικής ζωής, αποδεικνύεται πολύ πιο αποτελεσματικός.
Ο αλτρουισμός ευνοεί
Όπως έγραφε ο Κάρολος Δαρβίνος το 1851, «μια φυλή με πολλά μέλη έτοιμα να βοηθήσουν το ένα το άλλο και να θυσιαστούν για το κοινό καλό, θα νικούσε τις περισσότερες άλλες φυλές». Γι’ αυτό η φυσική επιλογή ευνοεί την επιβίωση καθενός από τα μέλη της (και των απογόνων τους) αν δεν σκέφτονται μόνο τον εαυτό τους. Σύμφωνα με μελέτες που έγιναν από τους βιολόγους, οπαδούς της θεωρίας της εξέλιξης, Ρόμπερτ Τράιβερς και Μέιναρντ Σμιθ στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, αυτό συμβαίνει όταν ο αλτρουισμός στρέφεται προς τα μέλη της δικής μας οικογένειας. Επιτυγχάνουμε έτσι και τη δική τους επιβίωση και την διάδοση των γονιδίων μας. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλές αλτρουιστικές συμπεριφορές είναι αυτού του τύπου. Ωστόσο, υπάρχουν και αλτρουιστικές συμπεριφορές άλλου είδους, που χαρακτηρίζουν όχι μόνο ανθρώπους αλλά και διαφορετικά είδη.
Σήμερα, οι μελετητές αναγνωρίζουν ότι ο αλτρουισμός των ζώων έχει δύο μορφές: 1. Ανάμεσα σε συγγενείς. Είναι, για παράδειγμα, χαρακτηριστικός ο αλτρουισμός των μελισσών και των μυρμηγκιών. 2. Ανάμεσα σε άτομα χωρίς συγγενικούς δεσμούς μεταξύ τους, όπως εκείνος του πιθήκου που ξύνει την πλάτη ενός ομοίου του γιατί «ξέρει» ότι αύριο θα του το ανταποδώσει. Εντούτοις, ο ανθρώπινος αλτρουισμός λαμβάνει τρεις μορφές. Στις δύο μορφές του αλτρουισμού των ζώων προστίθεται ο ψυχολογικός αλτρουισμός ή εκείνος «του καλού Σαμαρείτη»: όταν, δηλαδή, κάποιοι άνθρωποι βοηθούν αυθόρμητα και χωρίς κανένα όφελος ακόμη και αγνώστους. Δεν αληθεύει λοιπόν ότι ο άνθρωπος είναι ένα εκ φύσεως σκληρό ον. Απεναντίας.
Αυθόρμητη συμπαράσταση
Αλτρουιστικές συμπεριφορές εκδηλώνουν αυθόρμητα τα περισσότερα παιδιά πριν καν τις διδαχθούν. «Το 84% των παιδιών, σε ηλικία 18 μηνών κιόλας, βοηθά αυθόρμητα, μέσα σε δέκα δευτερόλεπτα, όποιον έχει ανάγκη», λέει ο Φέλιξ Βάρνεκεν του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ στη Γερμανία. Με μια σειρά πειραμάτων, απέδειξε ότι ενώ οι χιμπατζήδες βοηθούν τους άλλους κυρίως -αν και όχι αποκλειστικά- όταν έχουν προσωπικό συμφέρον, τα παιδιά βοηθούν ακόμη και αν δεν πρόκειται να έχουν κάποιο αντάλλαγμα για την καλή τους πράξη.
Αμοιβαία υπεράσπιση
Στο μακρινό παρελθόν, υποστηρίζει ο Ρόμπερτ Σάσμαν, ανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο Σαιντ Λούις της Ουάσιγκτον, ο άνθρωπος επέλεξε να ζήσει ομαδικά όχι απλώς για να επιδοθεί στο κυνήγι, αλλά και για να αναπτύξει μηχανισμούς άμυνας. Έπρεπε να αντιμετωπίσει τους εχθρούς που τον καταδίωκαν, δηλαδή κυρίως τα άγρια ζώα, τα οποία έχουν αφήσει τα ίχνη των δοντιών τους σε πολλούς σκελετούς ανθρωποειδών. Και αν η τάση για αμοιβαία υπεράσπιση που ανέπτυξαν οι πολυμελείς κοινότητες οδήγησε στη σωτηρία τους, είναι προφανές ότι κάπως έτσι τέθηκαν οι βάσεις για τον ψυχολογικό αλτρουισμό, που σήμερα αποτελεί ανθρώπινο κυρίως προνόμιο. Η αλτρουιστική συμπεριφορά ενισχύθηκε στα επόμενα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια και από βιολογικούς και από πολιτισμικούς παράγοντες.
Οι ορμόνες της κοινωνίας
Ο αμερικανός ψυχολόγος Τσαρλς Σνόουντον απέδειξε ότι οι πράξεις αυτοθυσίας αυξάνουν την παραγωγή προλακτίνης, ορμόνης που ευνοεί την κοινωνική συνεργασία, και της ωκυτοκίνης, που ενεργοποιεί την εμπιστοσύνη, τους κοινωνικούς δεσμούς, την αγάπη για τα παιδιά. Ένας ελβετός μελετητής του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, ο Ερνστ Φερ, επιχείρησε να χορηγήσει ωκυτοκίνη σε κάποιους εθελοντές που εμπλέκονταν σε μια οικονομική διαπραγμάτευση. Οι συμμετέχοντες ήρθαν σε συμφωνία πριν το αναμενόμενο και φάνηκαν ανοιχτοί σε επενδύσεις ακόμη και με άτομα που μόλις είχαν γνωρίσει. Όμως, και η ικανότητά μας να κατανοούμε τα συναισθήματα των ομοίων μας και να μπαίνουμε στη θέση τους στηρίχτηκε σε βιολογικές βάσεις. Ασφαλώς, μπορεί να αναπτυχθεί και μέσω της εκπαίδευσης.
Το φρένο του εγκεφάλου
Το 1966, ο Τζιάκομο Ριτζολάτι, νευροεπιστήμονας από την Πάρμα, ανακάλυψε ότι στον εγκέφαλο των πρωτευόντων υπάρχουν δίκτυα κυττάρων, οι νευρώνες «κάτοπτρα», που ενεργοποιούνται είτε όταν βιώνουμε ένα συναίσθημα είτε όταν το παρατηρούμε στους άλλους. Η Τάνια Σίνγκερ, με τη σειρά της, απέδειξε ότι όταν κάποιος παρακολουθεί ένα άτομο να υποφέρει, στον εγκέφαλό του ενεργοποιούνται τα ίδια κέντρα που λειτουργούν όταν η αντίληψη του πόνου είναι άμεση. Εν ολίγοις, διαθέτουμε ένα σύστημα που μας κάνει να υποφέρουμε όταν βλέπουμε τους άλλους να υποφέρουν. Πρόκειται για ένα είδος φρένου που μας αποτρέπει από το να προκαλέσουμε πόνο στους συνανθρώπους μας και μας παρακινεί να επέμβουμε για να τους ανακουφίσουμε. Αυτό το σύστημα είναι ενστικτώδες και δεν εντοπίζεται μόνο στους ανθρώπους.
Το 1996, στον ζωολογικό κήπο Brooksfield του Σικάγο, ένα παιδί τριών ετών έσκυψε και έπεσε στο κλουβί των γοριλών, χάνοντας τις αισθήσεις του. Η Μπίντι, μια θηλυκή γορίλας, έτρεξε προς το μέρος του, το πήρε στα χέρια της και το άφησε σε σημείο όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να επέμβουν. Το παιδί σώθηκε και η Μπίντι έγινε διάσημη.
Η συμπόνοια αποτελεί προϊόν εκπαίδευσης. Είναι μια ιδιότητα που χρωστάμε στον πολιτισμό μας, όπως και τόσες άλλες που μας βοηθούν να γινόμαστε καλύτεροι. Ανάμεσά τους είναι η συναίσθηση του σφάλματος, οι τύψεις όταν παραβιάζονται οι κανόνες της συμβίωσης και η ικανότητα να συγχωρούμε όσους έχουν προβεί σε κακές πράξεις. Όλες συμφωνούν, όχι τυχαία, με αυτό που ορίζεται ως ηθική και με τον «χρυσό κανόνα» της: κάνε στους άλλους αυτό που θα ήθελες να κάνουν σε εσένα.
Ηθική συνείδηση
Το 1871, ο Δαρβίνος έγραφε: «Ίσως η ηθική συνείδηση να είναι εκείνη που διαφοροποιεί περισσότερο τον άνθρωπο από τα ζώα. Αλλά δεν χρειάζεται να πω τίποτα πάνω σε αυτό, γιατί έχω ήδη αποδείξει ότι το ένστικτο της κοινωνικής ζωής είναι η πρώτη αρχή της ηθικής συγκρότησης, με τη βοήθεια των ενεργών δυνατοτήτων του πνεύματος και την επίδραση των εθίμων, και οδηγεί φυσικά στον χρυσό κανόνα: ‘‘κάνε στους άλλους αυτό που θα ήθελες να κάνουν σε εσένα’’. Αυτό είναι το θεμέλιο της ηθικής». Δεν είναι τυχαίο ότι ο συγκεκριμένος κανόνας απαντά σε όλες τις θρησκείες και τις λαϊκές παραδόσεις.
Χρυσό διάταγμα
Ηθικό διάταγμα τόσο επίκαιρο ώστε να αναδειχθεί στη μήτρα της «νέας παγκόσμιας ηθικής» είναι εκείνο που ψηφίστηκε το 1993 από μια μεικτή επιτροπή της Unesco και του ΟΗΕ. Ο τότε πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζακ Ντελόρ έγραψε στην εισαγωγή: «Ο κόσμος είναι το χωριό μας. Αν ένα σπίτι πάρει φωτιά, όλες οι στέγες κινδυνεύουν. Κι αν ένα μόνο αρχίσει να ανοικοδομείται, θα αποτελέσει σύμβολο. Η αλληλεγγύη είναι επιτακτική ανάγκη: ο καθένας έχει καθήκον να μοιραστεί τη γενική ευθύνη».
απο: Focus
Yep.. lucky me – I don’t understand a word. 😛
Ναι καλά παίξτε το έξυπνοι,λέγοντας "δεν υπάρχει καλό και κακό,είναι υποκειμενικές έννοιες" και άλλες τέτοιες -κειες στη νιοστή.
Μήπως θα θέλατε να μην υπάρχουν; Θα σας συνέφερε;
Κάλα, μην μπριζώνεσαι κι'ολας.
katarxhn mhn peytetai stn pagida oti ola ginontai apo egwismo. tha symfwnhsw me tn filo apo panw pou uposthrizei oti o altrouismos einai mia ekfrash tou egwismou alla oxi apoluta dioti yparxei kai h allh pleura. otan as poume voh8ame kapoion xwris na perimenoume antallagma mazi me tn synais8hmatikh anakoufish k anypswsh pou niw8oume erxetai k to allo kommati ths fyshs mas stn epifaneia pou mas leei asynhdeita oti leitourgoume san olothta san enas eniaios organismos. oloi oi an8rwpoi ths ghs leitourgoun san mia olothta dioti alliws dn 8a epiviwne to an8rwpino genos. ara loipon katalhgoume sto symperasma tou oti o altrouismos mporei na einai mia ekfansh tou egwismou alla yparxei gia kapoio logo k autos einai na ofelisoume k na prostatepsoume to eidos mas na synexisei na yparxei! einai k auto nomos ths epiviwshs apla oxi mono tou eaytou mas alla k olhs ths an8rwpothtas.